İstanbul, tarih boyunca kuşatmalara, istilalara ve yıkımlara karşı dimdik ayakta kalabilen nadir şehirlerden biridir. Bu direncin en önemli nedenlerinden biri, hiç kuşkusuz, şehrin sahip olduğu olağanüstü savunma yapılarıdır. Özellikle Theodosius surları, sadece Bizans İmparatorluğu’nun değil, dünya askeri mimarisinin de zirve noktalarından biri olarak kabul edilir. Şehir, bu surlar sayesinde yalnızca ordulara karşı değil, aynı zamanda doğal afetlere ve iç karışıklıklara karşı da korunaklı bir kale haline gelmiştir. Ancak bu savunma sisteminin asıl gücü, taşların ya da duvarların ötesinde, onları inşa eden ve koruyan insanların azminde ve stratejik zekâsında gizlidir. Bu yazıda, İstanbul’un ilk büyük savunma hattı olan Theodosius surlarının inşası, askeri özellikleri ve özellikle 13. yüzyılda Moğol tehdidine karşı oynadığı rol detaylı bir şekilde ele alınacaktır.
Bizans İmparatorluğu’nun kalbi olan Konstantinopolis (günümüzdeki İstanbul), Doğu Roma’nın siyasi, dini ve ekonomik merkezi olmasının yanı sıra, coğrafi konumu nedeniyle de her dönem stratejik öneme sahip olmuştur. Avrupa ile Asya’nın kesişim noktasında, deniz ve kara ticaret yollarının üzerinde yer alan bu şehir, birçok imparatorluk için ulaşılması gereken bir mücevher gibiydi. Bu nedenle şehir, sık sık kuşatılmış ve defalarca büyük saldırılara maruz kalmıştır. Ancak bu saldırılara karşı ayakta kalabilmesinin başlıca nedeni, surlarla çevrili yapısıydı. Özellikle Theodosius II tarafından 5. yüzyılda inşa ettirilen surlar, Bizans’ın başkentini yüzyıllar boyunca korumayı başarmış ve askeri tarih açısından eşi benzeri olmayan bir savunma sistemi olarak kayıtlara geçmiştir.
Theodosius Surları: Taştan Bir İmparatorluğun Yükselişi
Theodosius II döneminde, 413 yılında inşa edilmeye başlanan surlar, kısa sürede dönemin teknolojik ve askeri bilgisiyle donatılmış, çok katmanlı bir savunma hattı haline getirilmiştir. Bu surlar, şehir merkezini batı yönünden koruyan ve Marmara Denizi’nden Haliç’e kadar uzanan geniş bir hattı kapsayan çift duvarlı bir sistemdi. Ana surlar yaklaşık 12 metre yüksekliğinde ve 5 metre kalınlığındaydı. Bunun önünde ise daha alçak ama yine etkili olan ikinci bir iç sur yer almakta ve onun önünde de geniş bir hendek bulunmaktaydı. Üçlü savunma hattı, düşman birliklerinin şehre yaklaşmasını oldukça zorlaştırmakta, aynı zamanda savunma yapan birliklerin çeşitli savunma kademeleri arasında hareket etmesini kolaylaştırmaktaydı.
Surların belirli aralıklarla yerleştirilen 96 kuleyle desteklenmiş olması, savunmacıların geniş görüş açısı elde etmesini ve saldırılara karşı hızlı tepki verebilmesini sağlamıştır. Kuleler arasında 55 metrelik mesafeler bırakılmış, her biri 20 metreye kadar yükselen bu yapılar, sadece gözlem noktası değil, aynı zamanda mancınık ve okçular için savaş platformları olarak da kullanılmıştır. Ayrıca surların bazı bölümlerinde, düşmanı yukarıdan kaynar yağ, taş veya okla etkisiz hale getirmeye yönelik mazgallar yerleştirilmişti. Theodosius surları, sadece askeri değil, mühendislik açısından da zamanının çok ilerisindeydi ve bu nedenle 1453’e kadar şehri korumayı başaran nadir savunma sistemlerinden biri olarak tarihe geçmiştir.
Moğol Tehdidi ve Bizans: Diplomatik Zekâ ile Savunmanın Kesişimi
13. yüzyılın başlarından itibaren Asya steplerinde doğan Moğol İmparatorluğu, kısa sürede Avrasya’nın büyük bölümünü hâkimiyeti altına alarak tarihin en geniş yüzölçümüne sahip kara imparatorluğu haline gelmiştir. Cengiz Han’ın başlattığı bu muazzam genişleme, özellikle Ortadoğu, İran, Kafkasya ve Doğu Avrupa’yı altüst etmiş ve birçok büyük şehir ya tamamen yıkılmış ya da ağır tahribata uğramıştır. Bu süreçte Bizans da Moğol tehdidini yakından hissetmiş, özellikle 1240’lardan itibaren Kuman, Bulgar ve Gürcü topraklarının istilasıyla Moğollar Konstantinopolis’in kapılarına oldukça yaklaşmıştır. Bu durum, Bizans sarayında büyük bir endişe yaratmış ve surların güçlendirilmesi, birliklerin eğitim düzeyinin artırılması gibi önlemler gündeme gelmiştir.
Ancak Bizans’ın Moğollarla olan ilişkisi yalnızca askeri tedbirlerle sınırlı kalmamıştır. İmparatorluk, bu dönemde diplomasi sanatını da etkin biçimde kullanarak Moğollarla doğrudan çatışmaktan kaçınmış ve onları kontrol altına almak yerine yönlendirme politikasını benimsemiştir. Özellikle IV. Mihail Paleologos döneminde Moğol liderleriyle kurulan ilişkiler, Bizans’ın askeri savunmasının yanı sıra diplomatik zekâsını da gösteren örneklerdir. Moğollara hediyeler gönderilmiş, bazı elçiler aracılığıyla dostane mesajlar iletilmiş ve Moğolların düşmanlarına karşı pasif destek verilmiştir. Bu sayede Bizans, doğrudan bir Moğol kuşatmasından kurtulmuş, ancak surlarını her ihtimale karşı hazır tutmayı da ihmal etmemiştir.
Moğol Kuşatmaları ve Konstantinopolis’in Kaderi
Moğolların Batı seferleri sırasında Kiev, Vladimir ve hatta Budapeşte gibi önemli şehirler yerle bir edilirken, Konstantinopolis’in fiziki olarak saldırıya uğramamış olması bazı tarihçiler tarafından büyük bir başarı, bazıları tarafından ise bir şans olarak yorumlanmıştır. Ancak tarihsel gerçeklik, bu durumu Bizans’ın diplomatik çevikliği ve Theodosius surlarının caydırıcılığı ile açıklamayı daha uygun hale getirmektedir. Moğollar için stratejik hedeflerin çoğu, Bizans’tan ziyade Orta Avrupa, İslam dünyası ve Çin gibi daha büyük siyasi ve ekonomik merkezlerdi. Ancak bu, Bizans’ın güvende olduğu anlamına gelmiyordu. Moğol tehdidinin giderek yaklaşması, imparatorluğu her an işgal tehdidiyle karşı karşıya bırakmış, bu nedenle savunma sistemleri en üst seviyeye çıkarılmıştır.
Olası bir kuşatmaya karşı surlar onarılmış, hendekler temizlenmiş ve şehre gıda stokları yapılmıştır. Ayrıca kıyı savunması güçlendirilmiş, deniz tarafından gelebilecek saldırılara karşı donanma hazır durumda bekletilmiştir. Moğol ordularının kuşatma teknolojileri gelişmiş olsa da, Theodosius surlarının çok katmanlı yapısı ve dayanıklılığı nedeniyle bu tür bir saldırının başarıya ulaşması oldukça zordu. Bu durum, İstanbul’un sadece taş surlarla değil, aynı zamanda tarihsel bilgi birikimi, stratejik düşünce ve uzun vadeli planlamayla savunulduğunu da göstermektedir.
Taşın Hafızasında Saklı Direnişin Hikâyesi
İstanbul’un ilk savunucuları olarak adlandırabileceğimiz Theodosius surları, yalnızca bir savunma yapısı değil, aynı zamanda Bizans İmparatorluğu’nun mühendislik dehası, askeri bilgeliği ve siyasi zekâsının somutlaşmış hâlidir. Moğol tehdidi gibi tarihsel olarak büyük bir yıkımı önleyebilmiş olmaları, bu yapıların ne denli etkili ve ileri görüşlü bir anlayışla inşa edildiğini gözler önüne sermektedir. Bugün hâlâ ayakta duran bu surlar, sadece taş ve harçtan ibaret değil; aynı zamanda yüzyıllar boyunca süren bir hayatta kalma mücadelesinin, korkuların, zaferlerin ve diplomatik oyunların sessiz tanıklarıdır. İstanbul, tarih boyunca birçok kez değişmiş, el değiştirmiş, modernleşmiş ve büyümüş olabilir; ancak Theodosius surları, bu şehrin hem askeri hem de kültürel belleğinde silinmez bir iz bırakmıştır.
- Mango, Cyril.Byzantium: The Empire of the New Rome. Charles Scribner’s Sons, 1980.
- Theodosius surlarının yapımı, yapısal özellikleri ve tarihsel bağlamı hakkında detaylı bilgiler içerir.
- Nicolle, David.The Fall of Constantinople: The Ottoman Conquest of Byzantium 1453. Osprey Publishing, 2000.
- Bizans savunma sistemlerinin genel yapısını ve tarihi boyunca kuşatmalara karşı verdiği mücadeleyi ele alır.
- Ostrogorsky, George.History of the Byzantine State. Rutgers University Press, 1969.
- Bizans’ın dış ilişkileri, diplomatik politikaları ve Moğollarla olan temaslarına dair geniş çaplı analizler sunar.
- Angold, Michael.Byzantium: The Bridge from Antiquity to the Middle Ages. Weidenfeld & Nicolson, 2001.
- Bizans’ın Moğollarla olan dolaylı ilişkileri ve diplomasi yöntemleri üzerine bilgiler içerir.
- Laiou, Angeliki.The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century. Dumbarton Oaks, 2002.
- Moğolların yaklaşmasının ekonomik ve toplumsal etkileriyle birlikte surların yeniden düzenlenme sürecini açıklar.
