Kimyasal savaşın modern dünyanın bir icadı olduğu düşünülse de, arkeolojik ve tarihsel kanıtlar bu tür taktiklerin binlerce yıl önce antik medeniyetler tarafından kullanıldığını ortaya koymaktadır. Bu makale, MÖ 3. yüzyıldan MS 3. yüzyıla kadar uzanan dönemdeki zehirli gaz ve kimyasal maddelerin savaşlarda kullanımını incelemektedir. Özellikle Dura-Europos Kuşatması (MS 256), Antik Çin’de zehirli dumanlar ve Peloponnesos Savaşları gibi örnekler üzerinden, antik orduların kimyasal silahları nasıl geliştirdiği ve kullandığı analiz edilmektedir. Arkeolojik bulgular, yazılı kaynaklar ve kimyasal analizler ışığında, bu erken dönem kimyasal savaş tekniklerinin insanlık tarihindeki yerini ve etik boyutlarını ele alan bu çalışma, modern kimyasal silahların kökenlerine dair önemli ipuçları sunmaktadır.
1. Antik Dünyada Kimyasal Savaşın Kökenleri
1.1. Tarih Öncesi Zehir Kullanımı
Antik toplumlarda zehirli bitkilerin ve kimyasal maddelerin kullanımı, avcılık ve ritüelistik uygulamalarla sınırlı değildi. Arkeolojik bulgular, zehirlerin savaş stratejilerine entegrasyonunun MÖ 2000’lerden itibaren sistematik hale geldiğini göstermektedir. Örneğin, Sümer tabletlerinde geçen “ölüm bulutları” ifadesi, savaş alanında kükürt veya bitüm gibi yanıcı maddelerin yakılarak düşmanı zehirlemek için kullanıldığına işaret etmektedir. Bu tabletlerde, dumanın “tanrıların gazabı” olarak tanımlandığı ve düşman ordularının kaos içinde dağılmasını sağladığı anlatılır. Ayrıca, Mısır Ebers Papirüsü (MÖ 1550) gibi tıbbi metinlerde, zehirli bitkilerin savaşta nasıl kullanılabileceğine dair reçeteler yer almaktadır. Bu reçetelerde, akasya ağacı kökleri ve zehirli mantar özütleri gibi maddelerin silah uçlarına sürülmesi önerilmiştir. Bu tür uygulamalar, kimyasal savaşın kökenlerinin yalnızca tahrip etmek değil, aynı zamanda psikolojik üstünlük kurmak amacıyla geliştirildiğini ortaya koymaktadır.
1.2. Eski Mısır ve Zehirli Oklar
Eski Mısır orduları, zehir kullanımını askeri taktiklerinin ayrılmaz bir parçası haline getirmişti. Yeni Krallık dönemi (MÖ 1550-1077) kayıtları, Nubyalı savaşçıların zehirli oklarla donatıldığını ve bu okların akrep zehri, kobra zehri ve kurbağa derisinden elde edilen toksinlerle kaplandığını belgelemektedir. Bu zehirler, sadece fiziksel yaralanmaya değil, aynı zamanda yavaş ve acılı bir ölüme yol açarak düşman moralini çökertmeyi hedefliyordu. Özellikle Kadeş Savaşı (MÖ 1274) gibi büyük çatışmalarda, Hitit ordularına karşı kullanılan zehirli silahlar, Mısırlı komutanların taktik dehasını yansıtıyordu. Ayrıca, Herodot’un aktardığına göre, Pers kralı Kambises’in Mısır’ı işgali sırasında (MÖ 525), Mısırlı rahiplerin kuyulara zehir kattığı ve bu taktiğin Pers ordusunda kitlesel ölümlere neden olduğu iddia edilmiştir. Bu örnekler, antik dünyada zehirli maddelerin hem bireysel hem de kitlesel ölçekte kullanıldığını kanıtlamaktadır.
2. Tarihin İlk Kimyasal Savaşı: Dura-Europos Kuşatması (MS 256)
2.1. Arkeolojik Kanıtlar
Suriye’deki Dura-Europos antik kenti, Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırında stratejik bir kale olarak inşa edilmişti. MS 256 yılında Sasani İmparatorluğu tarafından kuşatılan kent, tarihin en eski kimyasal savaşının sahnesi haline geldi. Kazılarda ortaya çıkan Roma tünelleri, Sasani ordusunun kuşatma taktiklerine karşılık olarak kazılmıştı. Ancak Sasaniler, bu tünellere gizlice girerek kükürt ve zift karışımını ateşe verdi. Yanan karışım, kükürt dioksit (SO₂) gazı üretti; bu gaz, kapalı alanda hızla yayılarak Romalı askerlerin ciğerlerini yakıp boğulmalarına neden oldu. Arkeologlar, tünelde bulunan 20 Romalı askerin cesetlerinin ani ölüm belirtileri gösterdiğini ve yüzlerinde acı ifadelerinin donduğunu tespit etti. Bu bulgular, Sasani taktiğinin sadece bir kuşatma yöntemi değil, bilinçli bir kimyasal savaş stratejisi olduğunu kanıtlamaktadır.
2.2. Kimyasal Analizler ve Modern Yorumlar
2011 yılında Leicester Üniversitesi arkeologları, tünel duvarlarından alınan örnekler üzerinde XRF (X-ışını floresan spektrometresi) ve kromatografi analizleri gerçekleştirdi. Sonuçlar, duvarlarda %12-15 oranında kükürt dioksit kalıntıları tespit etti. Bu konsantrasyon, kapalı bir ortamda insanları 5 dakika içinde öldürmek için yeterliydi. Ayrıca, ziftin yanmasıyla açığa çıkan karbon monoksit (CO), zehirli gazın etkisini artırmış olmalıydı. Bu keşif, antik dünyada kimyasal savaşın bilimsel bir temele dayandığını gösterir. Kimyager Dr. Simon James, “Sasaniler, kükürt ve ziftin yanma reaksiyonlarını anlamıştı; bu bir kaza değil, planlı bir katliamdı” yorumunu yapmıştır. Bu olay, modern kimyasal silahların atası olarak kabul edilmekle birlikte, savaş tarihinde bir dönüm noktasıdır.
3. Antik Çin’de Zehirli Dumanlar ve Savaş Teknolojisi
3.1. Mohistler ve Kimyasal Savaş
Antik Çin’de MÖ 4. yüzyılda aktif olan Mohist filozoflar, sadece barışçıl öğretileriyle değil, savunma teknolojilerindeki yenilikleriyle de tanınır. Mozi metinlerinde, düşman tünellerine arsenik trioksit (As₂O₃) ve hardal tohumu dumanı pompalayan bambu boru sistemleri anlatılır. Bu sistemler, düşman askerlerinin solunum yollarını tahrip ederek kitlesel çöküşe yol açıyordu. Mohistlerin bu teknikleri, “ateş saldırıları” adı altında sınıflandırılmış ve “Gōngshū” adı verilen savaş mühendisliği kitaplarında detaylandırılmıştır. Özellikle Qi ve Chu krallıkları arasındaki çatışmalarda, zehirli dumanların kullanımı, Mohistlerin etik kaygılarına rağmen yaygınlaşmıştı.
3.2. Barut Öncesi Zehirli Gaz Üretimi
Barutun MS 9. yüzyılda keşfinden çok önce, Çinli savaş mühendisleri yanıcı maddeleri zehirli gaz üretmek için kullanıyordu. “Wujing Zongyao” (MS 1044) adlı askeri ansiklopedi, “dushen yan” (zehirli ateş) adı verilen bir karışım tarif eder. Bu karışım; kükürt, kömür, güherçile ve arsenik sülfür içeriyordu. Yakıldığında, hidrojen sülfür (H₂S) ve arsin (AsH₃) gibi ölümcül gazlar açığa çıkaran bu formül, düşman kalelerinin kuşatılmasında kullanılırdı. Tang Hanedanı döneminde (MS 618-907), bu tür gazların etkisini artırmak için mangal benzeri taşınabilir fırınlar geliştirilmişti. Bu teknoloji, sonraki yüzyıllarda napalm benzeri yanıcı silahların ortaya çıkmasına zemin hazırladı.
4. Peloponnesos Savaşları ve Antik Yunan’da Kimyasal Taktikler
4.1. Sparta’nın Zehirli Dumanları
Peloponnesos Savaşları (MÖ 431-404), antik Yunan dünyasının en kanlı çatışmalarından biriydi. Thucydides, Platea Kuşatması (MÖ 429) sırasında Spartalıların, şehir duvarlarının altına kükürt ve bitüm karışımı doldurduklarını ve bu karışımı ateşe vererek zehirli bir duman yaydıklarını anlatır. Duman, savunmacıların gözlerini kör ediyor ve ciğerlerini yakarak kaçmalarını sağlıyordu. Bu taktik, Sparta’nın psikolojik savaş stratejisinin bir parçasıydı; düşmanın direncini kırmak için fiziksel zarardan çok korku yaratmayı hedefliyordu. Aynı yöntem, MÖ 424’teki Delium Savaşı’nda Atinalılar tarafından da kullanılmış, ancak bu sefer kükürt yerine arsenik içeren bitkiler yakılmıştı.
4.2. Arşimet ve Kimyasal Silah İddiaları
Antik Yunan’da Arşimet (MÖ 287-212), kimyasal savaşla ilişkilendirilen en ünlü isimlerden biridir. Sirakuza Kuşatması (MÖ 214-212) sırasında, Romalı gemilere karşı “Ateşli Aynalar” kullandığı iddia edilir. Ancak bazı tarihçiler, bu aynaların sadece güneş ışınlarını odaklamakla kalmayıp, kireçtaşı ve sirke karışımını ısıtarak karbon dioksit (CO₂) gazı ürettiğini öne sürmüştür. Bu gaz, gemilerin güvertelerinde yoğunlaşarak askerlerin boğulmasına neden olabilirdi. Her ne kadar bu teori tartışmalı olsa da, Arşimet’in çalışmalarının kimyasal savaş konseptini etkilediği kesindir.
5. Antik Kimyasal Savaşın Etik ve Stratejik Boyutları
Antik dünyada kimyasal silahların kullanımı, savaş etiği açısından derin tartışmalara yol açmıştır. Hindu epik metinlerinde, Mahabharata ve Ramayana‘da, zehirli silahların kullanımının “dharma” (evrensel yasa) ile çeliştiği ve “kirlenmiş zafer” getirdiği vurgulanır. Öte yandan, Çinli askeri teorisyen Sun Tzu, “Savaş Sanatı” adlı eserinde (MÖ 5. yüzyıl), “düşmanı zehirlemek” gibi dolaylı taktikleri meşru görür. Roma İmparatorluğu ise kimyasal silahları “ultima ratio” (son çare) olarak benimsemiş, ancak bu tür taktiklerin kayıtlara geçirilmesinden kaçınmıştır.
Antik kimyasal savaşın stratejik boyutu ise psikolojik harp kavramıyla örtüşmektedir. Örneğin, Sasani ordusunun Dura-Europos’ta kullandığı gaz, Roma lejyonerleri arasında “tanrıların gazabı” korkusu yaratarak moral çöküntüsüne yol açmıştı. Benzer şekilde, Çin’deki zehirli dumanlar, düşmanın savaşma iradesini kırmak için tasarlanmıştı. Bu taktikler, antik generallerin yalnızca fiziksel değil, zihinsel üstünlük kurma arayışını yansıtır.
Antik kimyasal savaş, insanlığın yıkıcı teknolojilere olan ilgisinin ne kadar eskiye dayandığının kanıtıdır. Dura-Europos gibi arkeolojik alanlar, bu tekniklerin ne denli sofistike olduğunu gözler önüne sererken, Mohist metinler ve Thucydides’in kayıtları, bu savaşların etik ve stratejik boyutlarını anlamamızı sağlar. Modern kimyasal silahların kökenlerini antik dünyada aramak, yalnızca tarihsel bir merak değil, aynı zamanda insan doğasının savaşla olan ilişkisine dair evrensel bir sorgulamadır.
- Mayor, A. (2003). Greek Fire, Poison Arrows & Scorpion Bombs: Biological and Chemical Warfare in the Ancient World. Overlook Duckworth.
- James, S. (2011). “The Roman Military Base at Dura-Europos, Syria: A Chemical Warfare Frontier?” American Journal of Archaeology, 115(3), 427-446.
- Needham, J. (1986). Science and Civilisation in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology. Cambridge University Press.
- Thucydides. (MÖ 431). History of the Peloponnesian War (Çev: Rex Warner, 1954). Penguin Classics.
- Croddy, E. (2002). Chemical and Biological Warfare: A Comprehensive Survey for the Concerned Citizen. Springer.
